Bilgi Güçtür*
Geçenlerde bir hikayeye kulak misafiri oldum. Hikayeyi anlatan kişi, yürümekte olduğu kaldırımın bir bölümünün şeritle kapalı olduğunu görüyor. Etrafta başka bir uyarı yok, gözle görülür bir tehlike de. Şeritin üstünden geçip yoluna devam ediyor. Az ileride polisle karşılaşıyor ve kaldırımın neden kapatıldığını soruyor. Polis de şaşkınlıkta, yakınlarda bir bomba olduğunu, oradan geçilmemesi gerektiğini, hayati tehlike olduğunu söylüyor. Bu hikayedeki tuhaflık nerede? Yol kapalı olduğu halde ısrarla yoluna devam eden kişide mi yoksa hayati bir tehlike olduğunu halde, belli ki yetersiz önlem almış olan poliste mi? Bu soruların cevaplarını farklı açılardan tartışabiliriz şüphesiz. İki tarafı da haklı veya hatalı gösterecek nedenler var. Farkında olmadan bir bomba tehlikesi atlatmış kişiyi uyarıyı dikkate almamakla, kural tanımamakla suçlayabiliriz. Diğer taraftan uyarının şeklini, yeterli olup olmadığını sorgulayabilir; bizleri korumakla yükümlü olanları ihmalle suçlayabiliiriz. Yayayı haklı çıkartmak adına, şeriti anlamlandıramamasını, bilgi eksikliğini gösterebilir; polisiyse fazla dikkat çekmemek veya panik yaratmamak için böyle davrandı diye savunabiliriz.
Belirsizlik. Kaybolmak. Bir adresi bulamamak. Söyleneni duyamamak. Bir yazıyı okuyamamak. Bir işareti anlayamamak. Gündelik hayatta sık sık karşılaştığımız bu gibi durumların çoğu eksik, yetersiz veya yanlış bilgilendirmeden kaynaklanıyor. Oysa bilgi edinmeye bir hak, bilgi edinme araçlarına da hayatı kolaylaştıran gereksinimler olarak bakmak gerekir.
Günümüzde bilgilendirmeye, yönlendirmeye, önermeye, uyarmaya ve en uç noktada yasaklamaya yönelik ihtiyaç duyulan farklı araç, yöntem ve sistemler yaratmak, grafik tasarım dahil birçok meslek grubunun ilgi ve uğraş alanına giriyor. Farkında olsak da olmasak da, hergün karşılaştığımız ve tükettiğimiz bilgilerin “veri”den “bilgi”ye nasıl dönüştürüldüğüne, şekil aldığına, görünür kılındığına, kullanıldığına birileri karar veriyor. Bilgilendirme tasarımının uygulama alanına birçok şey giriyor: kullanım kılavuzları, haritalar, trafik ve yönlendirme işaretleri, piktogramlar, istatiksel verilerin sunumu, raporlar, prospektüsler, etkinlikler, sergiler, fuarlar, açık/kapalı, özel/kamusal alanlarda ihtiyaç duyduğumuz yönlendirmeler, uyarılar vs.
Sınırsız uygulama alanı olan bu konuyla uğraşan grafik tasarımcıların diğer tasarım disiplinleri başta olmak üzere (endüstriyel tasarım, şehir planlama, içmimarlık, mimarlık) farklı alanlarla işbirliği içinde çalışmaları gerekebilir. Tabii bunun tersi de geçerli: bir projenin yapılandırılması aşamasında bilgilendirmeye yönelik grafik tasarımın gözardı edilmemesi, sürecin sonunda değil başında hesaba katılması gerekir. Yaratıcı grafik çözümlemelerin çalışmanın bütününü farklı bir boyuta taşıyabileceği dikkate alınmalı.
Globalleşmeyle birlikte küçülen dünya birbirinden farklı kültürleri, anlayışları ve ihtiyaçları da birbirine yaklaştırıyor. Savaşlar, ekonomik zorluklar insanları göçe zorluyor. Farklı amaçlar ve arayışlar insanlara coğrafya değiştirtiyor. Şehirler kalabalıklaşıyor. Artan, hızlanan teknoloji ve ulaşım araçları bize iletişim alanında bazı kolaylıklar sunarken, aynı zamanda ağır bir veri bombardımanına da maruz bırakıyor. Bilgilendirmeye yönelik bir çalışmanın başarısı onun hedef kitlesi tarafından doğru algılanması, anlaşılmasıyla ölçülüyor. Her ne kadar evrensel olarak kabul görmüş “nötr” kodlar üzerinden kendini tanımlasa da, bilgilendirme amaçlı tasarımlarda sosyo-kültürel olgular, eğitim düzeyi, davranış biçimleri, fiziksel engeller, dil, yaş, cinsiyet, inanç farkları vs. insanlar arasında farklı algılamalara, okumalara ve gereksinimlere neden olabiliyor. Varsayımlar üzerinden hareket etmek yerine, araştırarak, varsa geçmiş örneklere bakarak, bu konuların diğer uzmanlarından faydalanarak, mümkünse test ederek yol almak daha verimli sonuçlar doğurabilir. Temelleri çok eskiye dayanan bilgilendirme tasarımı, günümüzde belli kural, kanun ve standartlara bağlı olsa da değişen dünyanın yeni taleplerine cevap verebilecek esneklikte ve yaratıcılıkta bir alan.
Bilgi toplumu olmak için bilgi ve bilgilenmeye değer vermek, onu talep etmek gerekir. Otl Aicher’in dediği gibi “Yönlendirme biçimleri, özgürlüğümüzü ve özgüvenimizi sağlayan temel unsurlardır. Nerede olduğumu bilmek —şu anki yerim— buradan sonra nereye gitmek istediğimi belirler.”
*Sir Francis Bacon (1561-1626)
"Bilgi Güçtür", Grafik Tasarım dergisi, Ocak 2009.